[ArykuĹ] Dinozaury z Australii i Antarktydy
- Sebastian
- Jurajski allozaur
- Posty: 1336
- Rejestracja: 2 lipca 2006, o 13:32
- Imię i nazwisko: Sebastian Oziemski
- Lokalizacja: Harlow, Essex, UK
[ArykuĹ] Dinozaury z Australii i Antarktydy
DINOZAURY Z AUSTRALII I ANTARKTYDY
Dinozaury Australii
OgĂłlnie o australijskich dinozaurach:
Mimo, iĹź Australia jest obszarem prawie tak wielkim jak Stany Zjednoczone, to obfituje ona w bardzo maĹÄ iloĹÄ skamieniaĹoĹci dinozaurĂłw (nie oznacza to jednak, Ĺźe ĹźyĹo ich tam niewiele). Gady te musiaĹy jednak dotrzeÄ na ten kontynent, kiedy jeszcze byĹ on czÄĹciÄ wielkiego skupiska kontynentĂłw. WiÄkszoĹÄ australijskich dinozaurĂłw zostaĹo opisanych w latach 20 i 80 dwudziestego wieku. Pierwszym z nich byĹ wczesny zauropod z jury- Rhoetosaurus; oraz bardzo zagadkowy teropod Ozraptor o niepewnej taksonomii. NajwaĹźniejsze rejony paleontologiczne na tym kontynencie to przede wszystkim: PoĹudniowa Wiktoria, pĂłĹnocne obszary Nowej PoĹudniowej Walii, Queensland i pĂłĹnocno-zachodnia Australia Zachodnia. W Queensland odnaleziono zauropoda Austrosaurus (krewniaka brachiozaura), maĹego nodozaura Minmi (jego nazwa pochodzi od miejsca znalezienia) oraz dalekiego krewnego iguanodona Muttaburrasaurus. Wszystkie ich skamieniaĹoĹci znajdujÄ siÄ do dziĹ w Queensland Museum. W Queensland odnaleziono jeszcze wiele fragmentarycznych skamieniaĹoĹci dinozaurĂłw oraz ich tropy, ktĂłre czekajÄ jeszcze na swojÄ identyfikacjÄ i opis. W 1980 roku w Nowej PoĹudniowej Walii odkryto szczÄ tki owiraptorozaura z rodzaju Kakuru. WedĹug wiÄkszoĹci specjalistĂłw byĹ to bazalny przedstawiciel Oviraptorosauria; niektĂłrzy sÄ dzÄ , Ĺźe to kuzyn mongolskiego Avimimus lub bazalny tyranoraptor o bliskim stopniu pokrewieĹstwa zarĂłwno z maniraptorami (do ktĂłrych owiraptor naleĹźaĹy) jak i tyranozauroidami (takimi jak np. Tyrannosaurus). W 1989 roku na poĹudniu Australii odkryto szczÄ tki naleĹźÄ ce do roĹlinoĹźercy z grupy hipsylofodonĂłw. ZwierzÄ to ĹźyĹo okoĹo 105 mln lat temu. Nazwano je Atlascopcosaurus. W tym samym czasie natrafiono rĂłwnieĹź na skamieniaĹoĹci wielkookiego hipsylofodona z gatunku Leaellynasaura amicagraphica. W Melbourne natrafiono takĹźe na znikomÄ iloĹÄ szczÄ tkĂłw jakiegoĹ gatunku Allosaurus. Australia kryje z pewnoĹciÄ jeszcze wiele dinozaurĂłw. Obecnie niekompletne szkielety i fragmentaryczne ich pozostaĹoĹci sÄ oczyszczane i poddawane analizom. WedĹug niepotwierdzonych informacji na swoje opisanie czeka/czekajÄ gatunki hadrozaurĂłw, pachycefalozaurĂłw i zauropodĂłw. W Broome w Zachodniej Australii odnaleziono nawet skamieniaĹe tropy stegozauroida oraz kilku dromeozaurydĂłw. Najbardziej znanym znaleziskiem tego typu jest pĹyta skalna odkryta w Kolo Winton (Queensland), na ktĂłrej zachowaĹo siÄ okoĹo 3300 odciskĂłw stĂłp spĹoszonych dinozaurĂłw róşnych gatunkĂłw.
Na Nowej Zelandii odkryto tylko jednÄ koĹÄ dinozaura- nie oznacza to jednak, iĹź ĹźyĹ tam tylko jeden dinozaur. Pojedynczy krÄg z ogona odnaleziono w Mangahoung nad zatokÄ Hawkes Bay. NaleĹźaĹ on prawdopodobnie do drapieĹźnego teropoda z grupy allozauroidĂłw.
KrĂłtka historia odkryÄ- stanowiska paleontologiczne:
A) „Dinosaur Cove”- Wiktoria
Dinosaur Cove poĹoĹźone jest w poĹudniowo-wschodniej Australii w stanie Wiktoria nad Oceanem Spokojnym. SkaĹy tego stanowiska datowane san a czas miedzy 110, a 100 Ma, lecz zazwyczaj przyjmuje siÄ ogĂłlnÄ datÄ 105 milionĂłw lat. PoniewaĹź skamieniaĹoĹci dinozaurĂłw znajdowaĹy siÄ (i zapewne wiele z nich do dziĹ siÄ tam znajduje) pod warstwÄ grubych i twardych skaĹ, do ich wydobycia uĹźyto dynamitu. Jeden z dinozaurĂłw odkrytych w taki sposĂłb w Dinosaur Cove to Atlascopcosaurus loadsi, ktĂłry zostaĹ nazwany na czeĹÄ firmy Atlas Copco, ktĂłra dostarczyĹa sprzÄtu niezbÄdnego do prac wykopaliskowych. Epitet gatunkowy jest natomiast uhonorowaniem Williama Loadsa- pierwszego wĹaĹciciela firmy. Wiele z wczesno-kredowych okazĂłw ze stanowiska posiada wiele krewnych, ktĂłre zostaĹy odkryte na Antarktydzie. Dinozaury te nie zostaĹy jeszcze jednak opisane. OprĂłcz atlaskopkozaura na stanowisku tym odnaleziono takĹźe szczÄ tki Leaellynasaura amicagraphica, Timimus hermani oraz fragmentaryczne koĹci nienazwanych jeszcze cenagnatydĂłw.
B) “Strzeleki Ranges”- Wiktoria
NajmĹodsze skaĹy tego stanowiska datuje siÄ na 120-115 milionĂłw lat, ale znane sÄ taksony ze starszych warstw. PierwszÄ odkrytÄ koĹciÄ byĹ pazur maĹego teropoda, ktĂłry odnalazĹ w 1906 roku William Fergusson. Dinozaur ten nie zostaĹ jeszcze opisany. W 1979 odkryto alozauroida, byĹ prawdopodobnie krewny Allosaurus fragilis (alozauryda) lub japoĹskiego Fukuiraptor kitadaniensis (?sinraptoryda). Na podstawie odnalezionych skamieniaĹoĹci szacuje siÄ, Ĺźe miÄsoĹźerca ten osiagaĹ 6-8 m dĹugoĹci. W roku 1997 roku odkryto kolejne szczÄ tki- tym razem koĹÄ dĹugÄ hypsilofodontyda oraz koĹci pterozaura i prymitywnych ssakĂłw. W 2001 roku opublikowano odkrycie jedenastu nowych gatunkĂłw wymarĹych gadĂłw na tymĹźe stanowisku. ByĹy wĹrĂłd nich plezjozaury i dinozaury. Po roku 2000 odkryto tam rĂłwnieĹź niewielkie szczÄ tki kostne- pazury, kostki, paliczki i zÄby- ankylozaurĂłw, ornitomimozaurĂłw, dromeozaurydĂłw, praptakĂłw i hypsilofodontydĂłw, a takĹźe pterozaurĂłw, şóĹwi, krokodyli, ryb i ssakĂłw.
C) "Fossil Triangle"- Queensland
Stanowisko (a wĹaĹciwie “region”), na ktĂłrym odkryto najwiÄcej kompletnych lub niemal kompletnych szkieletĂłw zostaĹo nazwane „Fossil Triangle”, co w dosĹownym tĹumaczeniu oznacza „SkamieniaĹy TrĂłjkÄ t”. Nazwa ta odnosi siÄ do trzech gĹĂłwnych formacji, w ktĂłrych odkryto wiele skamieniaĹoĹci dinozaurĂłw. SÄ to: Winton, Hughenden i Cloncurry. Poboczna- choÄ rĂłwnie waĹźna- to Toolebuc. Na stanowisku tym odnaleziono zauropoda Rhoetosaurus, duĹźego ornitopoda Muttaburrasaurus oraz prymitywnego ankylozaura Minmi (miejce znalezienia- Roma). Do najbardziej interesujÄ cych, a zarazem pierwszych znalezisk naleĹźÄ tu wspomniany wczeĹniej Rhoetosaurus browni oraz Austosaurus mckillopi. W ostatnich latach z formacji Hughenden doniesiono o odkryciu kompletnego szkieletu brachiozauryda. Inne cenne znaleziska to tropy dinozaurĂłw.
D) “The Opal Fields”- Nowa PoĹudniowa Walia
SzczÄ tki dinozaurĂłw z poĹudnia Australii znane sÄ gĹĂłwnie ze skaĹ opalowych (opal- mineraĹ o róşnym poĹysku). Najbardziej ciekawym przedstawicielem tych wspaniaĹych gadĂłw jest Kakuru kujani znany jedynie z koĹci strzaĹkowej (Andamooka w N. P. Walii) Nazwa "kakuru" oznacza "tÄczowy wÄ Ĺź". Pochodzi ona z jÄzyka lokalnych AborygenĂłw- odnosi siÄ do róşnokolorowego poĹysku opalu, w ktĂłrym tkwiĹa skamieniaĹoĹÄ. W Andemooka odnaleziono rĂłwnieĹź krÄg mĹodego Fulgurotherium oraz krewnego Muttaburrasaurus, from Coober Pedy. Nazwa "Fulgurotherium" onacza "ĹwiecÄ ce zwierzÄ" i takĹźe nawiÄ zuje do skaĹ. Inne dinozaury znane z „The Opal Fields” to Rapator i Walgettosuchus.
E) Zachodnia Australia
Jedynym opisanym dinozaurem z tej czÄĹci Australii jest Ozraptor- zagadkowy i interesujÄ cy teropod, ktĂłrego taksonomia nadal jest przedmiotem licznych sporĂłw. Mimo, iĹź jeden rodzaj to niewiele, jednak na swoje opisanie czeka jeszcze wiele tych gadĂłw. SÄ wĹrĂłd nich dromeozaurydy, terizinozaury oraz maĹe zauropody. Najbardziej znane tropy z Zachodniej Australii to t. stegozaurĂłw i ankylozaurĂłw.
Spis gatunkĂłw, ktĂłre zamieszkiwaĹy AustraliÄ-
Opisane:
1) Agrosaurus macgilivrayi Seeley, 1891
2) Atlascopcosaurus loadsi Rich i Vickers-Rich, 1989
3) Austrosaurus mckillopi Longman, 1933
4) Fulgurotherium australe Huene 1932
5) Kakuru kujani Molnar i Pledge, 1980
6) Leaellynasaura amicagraphica T. Rich i P. Vickers-Rich, 1989
7) Minmi paravertebra Molnar, 1980
8.) Muttaburrasaurus langdoni Bartholomai & Molnar, 1981
9) Nanantius eos Molnar, 1986
10) Ozraptor subotaii Long i Molnar, 1998
11) Qantassaurus intrepidus T. Rich i P. Vickers-Rich, 1999
12) Rapator ornitholestoides von Huene, 1932
13) Rhoetosaurus brownei Longman, 1926
14) Serendipaceratops arthurcclarkei T. Rich i P. Vickers-Rich, 2003
15) Timimus hermani Rich i Vickers-Rich, 1993
17) Walgettosuchus woodwardi von Huene, 1932
Nieformalna nazwa:
1) „Bananabendersaurus”
2) Allosaurus sp. (Australia)
3) ?Allosaurus sp. (Nowa Zelandia)
4) Atlascopcosaurus sp.
5) Austrosaurus sp.
6) Fulgurotherium sp. (1)
7) Fulgurotherium sp. (2)
8.) Leaellynasaura sp.
9) Minmi sp.
10) Muttaburrasaurus sp. (1)
11) Muttaburrasaurus sp. (2)
12) Nanantius sp.
13) Qantassaurus sp.
Nienazwane:
1) Bazalny ankylozaur- zÄ b i krÄgi ogonowe, 115 Ma
2) Praptak- odcisk ciaĹa z piĂłrami, 118-115 Ma
3) Praptak- wideĹki, 115 Ma
4) ?Praptak- koĹÄ ramienna- 115 Ma
5) ?Dromeozauryd- zÄ b- 106 Ma
6) ?Dromeozauryd- zÄ b- 115 Ma
7) Hypsilofodontyd- wiÄkszoĹÄ szkieletu- 100 Ma
8.) Hypsilofodontyd- Ĺźuchwa i krÄg- ?110 Ma
9) Hadrozauryd lub iguanodontyd- prawie kompletny szkielet- ?110 Ma
10) Hadrozauryd lub iguanodontyd- prawie kompletny szkielet- 100 Ma
11) Ornitopod (nieokreĹlony)- brak danych- ?120 Ma
12) Ornitopod (nieokreĹlony)- brak danych- wczesna kreda
13) Ornitopod- trzy koĹci mĂłzgoczaszki- 97 Ma
14) ?Diplodokoid (ogromny)- brak danych- brak danych
15) ?Austrozaur lub tytanozauroksztaĹtny „Elliot”- szkielet- 97 Ma
16) ?Austrozaur lub tytanozauroksztaĹtny „Mary”- brak danych- 97 Ma
17) Zauropod „Mike”- brak danych- 95 Ma
18.) ?Brachiozauryd- krÄgi szyjne- wczesna kreda
19) ?Brachiozauryd- zÄ b- ?100 Ma
20) Zauropod (nieokreĹlony)- krÄgi piersiowe- ?100 Ma
21) ?Zauropod- krÄgi szyjne- 175-170 Ma
22) ?Dinozaur- odcisk skĂłry- 110-100 Ma
23) Teropod (nieokreĹlony)- dwa maĹe pazury- 97 Ma
24) ?Ornitomimyd- ?koĹÄ miedniczna- 115 Ma
25) Ornitomimyd- krÄgi szyjne- 115 Ma
26) Cenagnatyd- fragment krÄgu- 106 Ma
27) Teropod (nieokreĹlony)- krÄgi szyjne- 130-120 Ma
28.) Teropod- paliczki „kciuka”- 100-85 Ma
29) Teropod- szpon stopy- 115 Ma
30) Teropod- szpon dĹoni- 115 Ma
31) Teropod- fragmenty czaszki- 115 Ma
32) Teropod- krÄg- 115 Ma
33) Teropod- koĹÄ Ĺokciowa- 106 Ma
34) Teropod- róşne szczÄ tki- 100 Ma
35) Teropod- odcisk ciaĹa- 110 Ma
36) ?Terizinozaur- koĹÄ ramienna- ?65 Ma
Ichnorodzaje (znane z tropĂłw):
A)opisane:
1) Anomoepus gracillimus- 200 Ma
2) Changpeipus bartholomaii- 180 Ma
3) cf. Eubrontes- 220-210 Ma
4) cf. Grallator- 220-210 Ma
5) Megalosauropus broomensis- 120 Ma
6) Skartopus australis- 97 Ma
7) Wintonopus latomorum- 97 Ma
B)nieopisane:
1) Tyrannosauropus sp.- 97 Ma
2) Wintonopus sp.- 97 Ma
C)nienazwane:
1) Ornitopod (bliĹźej nieokreĹlony)- 106 Ma
2) Ornitopod (duĹźy)- 120 Ma
4) Zauropod (?diplodokoid)- 120 Ma
5) Stegozaur- 120 Ma
6) Teropod- wczesna jura
7) Tyreofor (bliĹźej nieokreĹlony)- wczesna jura
Dinozaury Antarktydy
OgĂłlnie o antarktycznych dinozaurach:
Klimat w Antarktydzie byĹ kiedyĹ zupeĹnie inny niĹź teraz. Australia jak i Antarktyda byĹy poĹÄ czone w jeden wspĂłlny kontynent a rozdzieliĹy siÄ ostatecznie dopiero przed 40 milionami lat. Tak, Ĺźe dinozaury mogĹy wÄdrowaÄ w poszukiwaniu poĹźywienia. Antarktyda to z pewnoĹciÄ kontynent, na ktĂłrym i dinozaury przeĹźywaĹy swĂłj rozkwit. Trudne i nieprzyjazne zarazem warunki pod koĹem podbiegunowym uniemoĹźliwiajÄ jednak skuteczne badania paleontologiczne. PierwszÄ wyprawÄ majÄ cÄ na celu udowodnienie, iĹź Antarktyda byĹa niegdyĹ obfitujÄ cÄ w Ĺźycie krainÄ , byĹ drugi rejs kapitana Scotta w 1911 roku. Odkryto wtedy skamieniaĹoĹci roĹlin oraz kilka gatunkĂłw kopalnych gadĂłw. Zbieranie szczÄ tkĂłw byĹo jednak bardzo niebezpiecznym zajÄciem. PrĂłbowano odnaleĹşÄ rĂłwnieĹź koĹci dinozaurĂłw, ale dopiero w 1986 na Wyspie Rossa w formacji Santa Marta odnaleziono materiaĹ nieznanego paleontologom wymarĹego zwierzÄcia- dinozaura z grupy ankylozaurĂłw. Mimo to na swĂłj opis gad czekaĹ aĹź do roku 2006. Nadano mu nazwÄ Antarctopelta oliveroi. W latach 1988-1989 odkryto kolejnego ,,strasznego jaszczura”. ByĹ nim roĹlinoĹźerca z grupy hipsylofodonĂłw, ktĂłry na razie nosi nazwÄ Hipsylophodon sp.; byĹ on najprawdopodobniej krewniakiem australijskich ornitopodĂłw z tej grupy takich jak Leaellynasaura. Dinozaur ten wciÄ Ĺź czeka na swĂłj opis. Bardzo waĹźnym odkryciem jest natomiast Cryolophosaurus elliotti, ktĂłrego szczÄ tki odnaleziono w formacji Falla. ĹÄ czy on w sobie wiele cech prymitywnych, jak i zaawansowanych teropodĂłw. Na czole posiadaĹ kostnÄ naroĹl, o nieznanej funkcji. Prawdopodobnie peĹniĹa ona ta samÄ co worki powietrzne na gĹowie Guanlong. Co ciekawsze przy koĹciach kriolofozaura znaleziono zÄby maĹego padlinoĹźernego teropoda, ktĂłry prawdopodobnie 190 mln lat temu ĹźywiĹ siÄ na jego padlinie. WedĹug niepotwierdzonych informacji na Antarktydzie odnaleziono rĂłwnieĹź pozostaĹoĹci po allozauroidach.
Co jeszcze warto wiedzieÄ?:
Dinozaury z tego mroĹşnego obecnie kontynentu oddzieliĹy siÄ od australijskich taskonĂłw wiele milionĂłw lat temu. EwoluowaĹy niezaleĹźnie, tworzÄ c nowe gatunki i rodzaje, ktĂłre czekajÄ na odkrycie. Im bardziej jednak Antarktyda przemieszczaĹa siÄ na poĹudnie, tym bardziej klimat stawaĹ siÄ chĹodniejszy i bardziej deszczowy. Obecnie wiemy, Ĺźe oprĂłcz niewielu opisanych jak dotÄ d rodzajĂłw, kontynent ten zamieszkiwany byĹ przez maĹe teropody, mniejszego krewnego Allosaurus, wczesne zauropody, duĹźe diplodokidy i wiele innych. ZwierzÄta w toku ewolucji musiaĹy siÄ przystosowaÄ do coraz to mniej korzystnych warunkĂłw Ĺźycia- zmniejszenia iloĹci poĹźywienia, zarĂłwno roĹlinnego, jak i zwierzÄcego, zmiana klimatu, zmiana dĹugoĹci dnia oraz nocy oraz wiele innych.
WĹrĂłd nieopisanych dinozaurĂłw jest zauropod o imieniu „Wampy”- odkryto go kilka lat temu w Mount Kirkpatrick. ByĹ to najprawdopodobniej diplodokoid, ktĂłrego dĹugoĹÄ szacuje siÄ na ok. 30 m. Inne ciekawe znalezisko z ostatnich lat to 2-metrowy teropod, ktĂłrego pojedyncza koĹÄ odkryto w formacji Naze (70 Ma). Bardzo ciekawym znaleziskiem jest rĂłwnieĹź zauropodomorf z formacji Hanson, ktĂłrego odnaleĹşli w 1996 roku Hammer i Hickerson. DĹugoĹÄ tego dinozaura wynosi 9 m. Ostatnie badania (2006-2007) wykazaĹy, Ĺźe jest byĹ on najbliĹźej spokrewniony z azjatyckim Lufengosaurus (Massospondylidae). Inne interesujÄ ce odkrycia to m.in. hadrozauryd (Jim Martin, 1998), iguanodontyd (4 m dĹugoĹci, 1999), nodozauryd (Olivero, Scasso i Rinaldi, 1986) oraz trzeci juĹź z kolei Theropod sp., ktĂłrego rekonstrukcja widnieje poniĹźej. Nie ujawniono, ktĂłre skamieniaĹoĹci zostaĹy odkryte, ale jest to zapewne kompletny (/prawie kompletny) szkielet lub odcisk ciaĹa zwierzÄcia.
Tak, czy owak kontynent ten podobnie jak Australia znany jest z maĹej iloĹci skamielin. ByÄ moĹźe w przyszĹych latach siÄ to zmieni. Pozostaje nam jedynie czekaÄ na nowe rewelacje.
Spis gatunkĂłw, ktĂłre zamieszkiwaĹy AntarktydÄ-
Opisane:
1) Antarctopelta oliveroi Salgado i Gasparini, 2006
2) Cryolophosaurus ellioti Hammer i Hickerson, 1994
Nieformalna nazwa:
1) Hypsilophodon sp.
2) Theropod sp. (1)
3) Theropod sp. (2)
4) Theropod sp. (3)
Nienazwane:
1) Massospondylid spokrewniony z Lufengosaurus (tzw. Prosauropod sp.)
2) Hadrozauryd odkryty przez Jima Martina w 1998
3) 4-metrowy iguanodontyd odkryty w 1999
4) Nodozauryd odkryty przez Olivero, Scasso i Rinaldi w 1986
5) ?Diplodokoid „Wampy”
Dinozaury Australii
OgĂłlnie o australijskich dinozaurach:
Mimo, iĹź Australia jest obszarem prawie tak wielkim jak Stany Zjednoczone, to obfituje ona w bardzo maĹÄ iloĹÄ skamieniaĹoĹci dinozaurĂłw (nie oznacza to jednak, Ĺźe ĹźyĹo ich tam niewiele). Gady te musiaĹy jednak dotrzeÄ na ten kontynent, kiedy jeszcze byĹ on czÄĹciÄ wielkiego skupiska kontynentĂłw. WiÄkszoĹÄ australijskich dinozaurĂłw zostaĹo opisanych w latach 20 i 80 dwudziestego wieku. Pierwszym z nich byĹ wczesny zauropod z jury- Rhoetosaurus; oraz bardzo zagadkowy teropod Ozraptor o niepewnej taksonomii. NajwaĹźniejsze rejony paleontologiczne na tym kontynencie to przede wszystkim: PoĹudniowa Wiktoria, pĂłĹnocne obszary Nowej PoĹudniowej Walii, Queensland i pĂłĹnocno-zachodnia Australia Zachodnia. W Queensland odnaleziono zauropoda Austrosaurus (krewniaka brachiozaura), maĹego nodozaura Minmi (jego nazwa pochodzi od miejsca znalezienia) oraz dalekiego krewnego iguanodona Muttaburrasaurus. Wszystkie ich skamieniaĹoĹci znajdujÄ siÄ do dziĹ w Queensland Museum. W Queensland odnaleziono jeszcze wiele fragmentarycznych skamieniaĹoĹci dinozaurĂłw oraz ich tropy, ktĂłre czekajÄ jeszcze na swojÄ identyfikacjÄ i opis. W 1980 roku w Nowej PoĹudniowej Walii odkryto szczÄ tki owiraptorozaura z rodzaju Kakuru. WedĹug wiÄkszoĹci specjalistĂłw byĹ to bazalny przedstawiciel Oviraptorosauria; niektĂłrzy sÄ dzÄ , Ĺźe to kuzyn mongolskiego Avimimus lub bazalny tyranoraptor o bliskim stopniu pokrewieĹstwa zarĂłwno z maniraptorami (do ktĂłrych owiraptor naleĹźaĹy) jak i tyranozauroidami (takimi jak np. Tyrannosaurus). W 1989 roku na poĹudniu Australii odkryto szczÄ tki naleĹźÄ ce do roĹlinoĹźercy z grupy hipsylofodonĂłw. ZwierzÄ to ĹźyĹo okoĹo 105 mln lat temu. Nazwano je Atlascopcosaurus. W tym samym czasie natrafiono rĂłwnieĹź na skamieniaĹoĹci wielkookiego hipsylofodona z gatunku Leaellynasaura amicagraphica. W Melbourne natrafiono takĹźe na znikomÄ iloĹÄ szczÄ tkĂłw jakiegoĹ gatunku Allosaurus. Australia kryje z pewnoĹciÄ jeszcze wiele dinozaurĂłw. Obecnie niekompletne szkielety i fragmentaryczne ich pozostaĹoĹci sÄ oczyszczane i poddawane analizom. WedĹug niepotwierdzonych informacji na swoje opisanie czeka/czekajÄ gatunki hadrozaurĂłw, pachycefalozaurĂłw i zauropodĂłw. W Broome w Zachodniej Australii odnaleziono nawet skamieniaĹe tropy stegozauroida oraz kilku dromeozaurydĂłw. Najbardziej znanym znaleziskiem tego typu jest pĹyta skalna odkryta w Kolo Winton (Queensland), na ktĂłrej zachowaĹo siÄ okoĹo 3300 odciskĂłw stĂłp spĹoszonych dinozaurĂłw róşnych gatunkĂłw.
Na Nowej Zelandii odkryto tylko jednÄ koĹÄ dinozaura- nie oznacza to jednak, iĹź ĹźyĹ tam tylko jeden dinozaur. Pojedynczy krÄg z ogona odnaleziono w Mangahoung nad zatokÄ Hawkes Bay. NaleĹźaĹ on prawdopodobnie do drapieĹźnego teropoda z grupy allozauroidĂłw.
KrĂłtka historia odkryÄ- stanowiska paleontologiczne:
A) „Dinosaur Cove”- Wiktoria
Dinosaur Cove poĹoĹźone jest w poĹudniowo-wschodniej Australii w stanie Wiktoria nad Oceanem Spokojnym. SkaĹy tego stanowiska datowane san a czas miedzy 110, a 100 Ma, lecz zazwyczaj przyjmuje siÄ ogĂłlnÄ datÄ 105 milionĂłw lat. PoniewaĹź skamieniaĹoĹci dinozaurĂłw znajdowaĹy siÄ (i zapewne wiele z nich do dziĹ siÄ tam znajduje) pod warstwÄ grubych i twardych skaĹ, do ich wydobycia uĹźyto dynamitu. Jeden z dinozaurĂłw odkrytych w taki sposĂłb w Dinosaur Cove to Atlascopcosaurus loadsi, ktĂłry zostaĹ nazwany na czeĹÄ firmy Atlas Copco, ktĂłra dostarczyĹa sprzÄtu niezbÄdnego do prac wykopaliskowych. Epitet gatunkowy jest natomiast uhonorowaniem Williama Loadsa- pierwszego wĹaĹciciela firmy. Wiele z wczesno-kredowych okazĂłw ze stanowiska posiada wiele krewnych, ktĂłre zostaĹy odkryte na Antarktydzie. Dinozaury te nie zostaĹy jeszcze jednak opisane. OprĂłcz atlaskopkozaura na stanowisku tym odnaleziono takĹźe szczÄ tki Leaellynasaura amicagraphica, Timimus hermani oraz fragmentaryczne koĹci nienazwanych jeszcze cenagnatydĂłw.
B) “Strzeleki Ranges”- Wiktoria
NajmĹodsze skaĹy tego stanowiska datuje siÄ na 120-115 milionĂłw lat, ale znane sÄ taksony ze starszych warstw. PierwszÄ odkrytÄ koĹciÄ byĹ pazur maĹego teropoda, ktĂłry odnalazĹ w 1906 roku William Fergusson. Dinozaur ten nie zostaĹ jeszcze opisany. W 1979 odkryto alozauroida, byĹ prawdopodobnie krewny Allosaurus fragilis (alozauryda) lub japoĹskiego Fukuiraptor kitadaniensis (?sinraptoryda). Na podstawie odnalezionych skamieniaĹoĹci szacuje siÄ, Ĺźe miÄsoĹźerca ten osiagaĹ 6-8 m dĹugoĹci. W roku 1997 roku odkryto kolejne szczÄ tki- tym razem koĹÄ dĹugÄ hypsilofodontyda oraz koĹci pterozaura i prymitywnych ssakĂłw. W 2001 roku opublikowano odkrycie jedenastu nowych gatunkĂłw wymarĹych gadĂłw na tymĹźe stanowisku. ByĹy wĹrĂłd nich plezjozaury i dinozaury. Po roku 2000 odkryto tam rĂłwnieĹź niewielkie szczÄ tki kostne- pazury, kostki, paliczki i zÄby- ankylozaurĂłw, ornitomimozaurĂłw, dromeozaurydĂłw, praptakĂłw i hypsilofodontydĂłw, a takĹźe pterozaurĂłw, şóĹwi, krokodyli, ryb i ssakĂłw.
C) "Fossil Triangle"- Queensland
Stanowisko (a wĹaĹciwie “region”), na ktĂłrym odkryto najwiÄcej kompletnych lub niemal kompletnych szkieletĂłw zostaĹo nazwane „Fossil Triangle”, co w dosĹownym tĹumaczeniu oznacza „SkamieniaĹy TrĂłjkÄ t”. Nazwa ta odnosi siÄ do trzech gĹĂłwnych formacji, w ktĂłrych odkryto wiele skamieniaĹoĹci dinozaurĂłw. SÄ to: Winton, Hughenden i Cloncurry. Poboczna- choÄ rĂłwnie waĹźna- to Toolebuc. Na stanowisku tym odnaleziono zauropoda Rhoetosaurus, duĹźego ornitopoda Muttaburrasaurus oraz prymitywnego ankylozaura Minmi (miejce znalezienia- Roma). Do najbardziej interesujÄ cych, a zarazem pierwszych znalezisk naleĹźÄ tu wspomniany wczeĹniej Rhoetosaurus browni oraz Austosaurus mckillopi. W ostatnich latach z formacji Hughenden doniesiono o odkryciu kompletnego szkieletu brachiozauryda. Inne cenne znaleziska to tropy dinozaurĂłw.
D) “The Opal Fields”- Nowa PoĹudniowa Walia
SzczÄ tki dinozaurĂłw z poĹudnia Australii znane sÄ gĹĂłwnie ze skaĹ opalowych (opal- mineraĹ o róşnym poĹysku). Najbardziej ciekawym przedstawicielem tych wspaniaĹych gadĂłw jest Kakuru kujani znany jedynie z koĹci strzaĹkowej (Andamooka w N. P. Walii) Nazwa "kakuru" oznacza "tÄczowy wÄ Ĺź". Pochodzi ona z jÄzyka lokalnych AborygenĂłw- odnosi siÄ do róşnokolorowego poĹysku opalu, w ktĂłrym tkwiĹa skamieniaĹoĹÄ. W Andemooka odnaleziono rĂłwnieĹź krÄg mĹodego Fulgurotherium oraz krewnego Muttaburrasaurus, from Coober Pedy. Nazwa "Fulgurotherium" onacza "ĹwiecÄ ce zwierzÄ" i takĹźe nawiÄ zuje do skaĹ. Inne dinozaury znane z „The Opal Fields” to Rapator i Walgettosuchus.
E) Zachodnia Australia
Jedynym opisanym dinozaurem z tej czÄĹci Australii jest Ozraptor- zagadkowy i interesujÄ cy teropod, ktĂłrego taksonomia nadal jest przedmiotem licznych sporĂłw. Mimo, iĹź jeden rodzaj to niewiele, jednak na swoje opisanie czeka jeszcze wiele tych gadĂłw. SÄ wĹrĂłd nich dromeozaurydy, terizinozaury oraz maĹe zauropody. Najbardziej znane tropy z Zachodniej Australii to t. stegozaurĂłw i ankylozaurĂłw.
Spis gatunkĂłw, ktĂłre zamieszkiwaĹy AustraliÄ-
Opisane:
1) Agrosaurus macgilivrayi Seeley, 1891
2) Atlascopcosaurus loadsi Rich i Vickers-Rich, 1989
3) Austrosaurus mckillopi Longman, 1933
4) Fulgurotherium australe Huene 1932
5) Kakuru kujani Molnar i Pledge, 1980
6) Leaellynasaura amicagraphica T. Rich i P. Vickers-Rich, 1989
7) Minmi paravertebra Molnar, 1980
8.) Muttaburrasaurus langdoni Bartholomai & Molnar, 1981
9) Nanantius eos Molnar, 1986
10) Ozraptor subotaii Long i Molnar, 1998
11) Qantassaurus intrepidus T. Rich i P. Vickers-Rich, 1999
12) Rapator ornitholestoides von Huene, 1932
13) Rhoetosaurus brownei Longman, 1926
14) Serendipaceratops arthurcclarkei T. Rich i P. Vickers-Rich, 2003
15) Timimus hermani Rich i Vickers-Rich, 1993
17) Walgettosuchus woodwardi von Huene, 1932
Nieformalna nazwa:
1) „Bananabendersaurus”
2) Allosaurus sp. (Australia)
3) ?Allosaurus sp. (Nowa Zelandia)
4) Atlascopcosaurus sp.
5) Austrosaurus sp.
6) Fulgurotherium sp. (1)
7) Fulgurotherium sp. (2)
8.) Leaellynasaura sp.
9) Minmi sp.
10) Muttaburrasaurus sp. (1)
11) Muttaburrasaurus sp. (2)
12) Nanantius sp.
13) Qantassaurus sp.
Nienazwane:
1) Bazalny ankylozaur- zÄ b i krÄgi ogonowe, 115 Ma
2) Praptak- odcisk ciaĹa z piĂłrami, 118-115 Ma
3) Praptak- wideĹki, 115 Ma
4) ?Praptak- koĹÄ ramienna- 115 Ma
5) ?Dromeozauryd- zÄ b- 106 Ma
6) ?Dromeozauryd- zÄ b- 115 Ma
7) Hypsilofodontyd- wiÄkszoĹÄ szkieletu- 100 Ma
8.) Hypsilofodontyd- Ĺźuchwa i krÄg- ?110 Ma
9) Hadrozauryd lub iguanodontyd- prawie kompletny szkielet- ?110 Ma
10) Hadrozauryd lub iguanodontyd- prawie kompletny szkielet- 100 Ma
11) Ornitopod (nieokreĹlony)- brak danych- ?120 Ma
12) Ornitopod (nieokreĹlony)- brak danych- wczesna kreda
13) Ornitopod- trzy koĹci mĂłzgoczaszki- 97 Ma
14) ?Diplodokoid (ogromny)- brak danych- brak danych
15) ?Austrozaur lub tytanozauroksztaĹtny „Elliot”- szkielet- 97 Ma
16) ?Austrozaur lub tytanozauroksztaĹtny „Mary”- brak danych- 97 Ma
17) Zauropod „Mike”- brak danych- 95 Ma
18.) ?Brachiozauryd- krÄgi szyjne- wczesna kreda
19) ?Brachiozauryd- zÄ b- ?100 Ma
20) Zauropod (nieokreĹlony)- krÄgi piersiowe- ?100 Ma
21) ?Zauropod- krÄgi szyjne- 175-170 Ma
22) ?Dinozaur- odcisk skĂłry- 110-100 Ma
23) Teropod (nieokreĹlony)- dwa maĹe pazury- 97 Ma
24) ?Ornitomimyd- ?koĹÄ miedniczna- 115 Ma
25) Ornitomimyd- krÄgi szyjne- 115 Ma
26) Cenagnatyd- fragment krÄgu- 106 Ma
27) Teropod (nieokreĹlony)- krÄgi szyjne- 130-120 Ma
28.) Teropod- paliczki „kciuka”- 100-85 Ma
29) Teropod- szpon stopy- 115 Ma
30) Teropod- szpon dĹoni- 115 Ma
31) Teropod- fragmenty czaszki- 115 Ma
32) Teropod- krÄg- 115 Ma
33) Teropod- koĹÄ Ĺokciowa- 106 Ma
34) Teropod- róşne szczÄ tki- 100 Ma
35) Teropod- odcisk ciaĹa- 110 Ma
36) ?Terizinozaur- koĹÄ ramienna- ?65 Ma
Ichnorodzaje (znane z tropĂłw):
A)opisane:
1) Anomoepus gracillimus- 200 Ma
2) Changpeipus bartholomaii- 180 Ma
3) cf. Eubrontes- 220-210 Ma
4) cf. Grallator- 220-210 Ma
5) Megalosauropus broomensis- 120 Ma
6) Skartopus australis- 97 Ma
7) Wintonopus latomorum- 97 Ma
B)nieopisane:
1) Tyrannosauropus sp.- 97 Ma
2) Wintonopus sp.- 97 Ma
C)nienazwane:
1) Ornitopod (bliĹźej nieokreĹlony)- 106 Ma
2) Ornitopod (duĹźy)- 120 Ma
4) Zauropod (?diplodokoid)- 120 Ma
5) Stegozaur- 120 Ma
6) Teropod- wczesna jura
7) Tyreofor (bliĹźej nieokreĹlony)- wczesna jura
Dinozaury Antarktydy
OgĂłlnie o antarktycznych dinozaurach:
Klimat w Antarktydzie byĹ kiedyĹ zupeĹnie inny niĹź teraz. Australia jak i Antarktyda byĹy poĹÄ czone w jeden wspĂłlny kontynent a rozdzieliĹy siÄ ostatecznie dopiero przed 40 milionami lat. Tak, Ĺźe dinozaury mogĹy wÄdrowaÄ w poszukiwaniu poĹźywienia. Antarktyda to z pewnoĹciÄ kontynent, na ktĂłrym i dinozaury przeĹźywaĹy swĂłj rozkwit. Trudne i nieprzyjazne zarazem warunki pod koĹem podbiegunowym uniemoĹźliwiajÄ jednak skuteczne badania paleontologiczne. PierwszÄ wyprawÄ majÄ cÄ na celu udowodnienie, iĹź Antarktyda byĹa niegdyĹ obfitujÄ cÄ w Ĺźycie krainÄ , byĹ drugi rejs kapitana Scotta w 1911 roku. Odkryto wtedy skamieniaĹoĹci roĹlin oraz kilka gatunkĂłw kopalnych gadĂłw. Zbieranie szczÄ tkĂłw byĹo jednak bardzo niebezpiecznym zajÄciem. PrĂłbowano odnaleĹşÄ rĂłwnieĹź koĹci dinozaurĂłw, ale dopiero w 1986 na Wyspie Rossa w formacji Santa Marta odnaleziono materiaĹ nieznanego paleontologom wymarĹego zwierzÄcia- dinozaura z grupy ankylozaurĂłw. Mimo to na swĂłj opis gad czekaĹ aĹź do roku 2006. Nadano mu nazwÄ Antarctopelta oliveroi. W latach 1988-1989 odkryto kolejnego ,,strasznego jaszczura”. ByĹ nim roĹlinoĹźerca z grupy hipsylofodonĂłw, ktĂłry na razie nosi nazwÄ Hipsylophodon sp.; byĹ on najprawdopodobniej krewniakiem australijskich ornitopodĂłw z tej grupy takich jak Leaellynasaura. Dinozaur ten wciÄ Ĺź czeka na swĂłj opis. Bardzo waĹźnym odkryciem jest natomiast Cryolophosaurus elliotti, ktĂłrego szczÄ tki odnaleziono w formacji Falla. ĹÄ czy on w sobie wiele cech prymitywnych, jak i zaawansowanych teropodĂłw. Na czole posiadaĹ kostnÄ naroĹl, o nieznanej funkcji. Prawdopodobnie peĹniĹa ona ta samÄ co worki powietrzne na gĹowie Guanlong. Co ciekawsze przy koĹciach kriolofozaura znaleziono zÄby maĹego padlinoĹźernego teropoda, ktĂłry prawdopodobnie 190 mln lat temu ĹźywiĹ siÄ na jego padlinie. WedĹug niepotwierdzonych informacji na Antarktydzie odnaleziono rĂłwnieĹź pozostaĹoĹci po allozauroidach.
Co jeszcze warto wiedzieÄ?:
Dinozaury z tego mroĹşnego obecnie kontynentu oddzieliĹy siÄ od australijskich taskonĂłw wiele milionĂłw lat temu. EwoluowaĹy niezaleĹźnie, tworzÄ c nowe gatunki i rodzaje, ktĂłre czekajÄ na odkrycie. Im bardziej jednak Antarktyda przemieszczaĹa siÄ na poĹudnie, tym bardziej klimat stawaĹ siÄ chĹodniejszy i bardziej deszczowy. Obecnie wiemy, Ĺźe oprĂłcz niewielu opisanych jak dotÄ d rodzajĂłw, kontynent ten zamieszkiwany byĹ przez maĹe teropody, mniejszego krewnego Allosaurus, wczesne zauropody, duĹźe diplodokidy i wiele innych. ZwierzÄta w toku ewolucji musiaĹy siÄ przystosowaÄ do coraz to mniej korzystnych warunkĂłw Ĺźycia- zmniejszenia iloĹci poĹźywienia, zarĂłwno roĹlinnego, jak i zwierzÄcego, zmiana klimatu, zmiana dĹugoĹci dnia oraz nocy oraz wiele innych.
WĹrĂłd nieopisanych dinozaurĂłw jest zauropod o imieniu „Wampy”- odkryto go kilka lat temu w Mount Kirkpatrick. ByĹ to najprawdopodobniej diplodokoid, ktĂłrego dĹugoĹÄ szacuje siÄ na ok. 30 m. Inne ciekawe znalezisko z ostatnich lat to 2-metrowy teropod, ktĂłrego pojedyncza koĹÄ odkryto w formacji Naze (70 Ma). Bardzo ciekawym znaleziskiem jest rĂłwnieĹź zauropodomorf z formacji Hanson, ktĂłrego odnaleĹşli w 1996 roku Hammer i Hickerson. DĹugoĹÄ tego dinozaura wynosi 9 m. Ostatnie badania (2006-2007) wykazaĹy, Ĺźe jest byĹ on najbliĹźej spokrewniony z azjatyckim Lufengosaurus (Massospondylidae). Inne interesujÄ ce odkrycia to m.in. hadrozauryd (Jim Martin, 1998), iguanodontyd (4 m dĹugoĹci, 1999), nodozauryd (Olivero, Scasso i Rinaldi, 1986) oraz trzeci juĹź z kolei Theropod sp., ktĂłrego rekonstrukcja widnieje poniĹźej. Nie ujawniono, ktĂłre skamieniaĹoĹci zostaĹy odkryte, ale jest to zapewne kompletny (/prawie kompletny) szkielet lub odcisk ciaĹa zwierzÄcia.
Tak, czy owak kontynent ten podobnie jak Australia znany jest z maĹej iloĹci skamielin. ByÄ moĹźe w przyszĹych latach siÄ to zmieni. Pozostaje nam jedynie czekaÄ na nowe rewelacje.
Spis gatunkĂłw, ktĂłre zamieszkiwaĹy AntarktydÄ-
Opisane:
1) Antarctopelta oliveroi Salgado i Gasparini, 2006
2) Cryolophosaurus ellioti Hammer i Hickerson, 1994
Nieformalna nazwa:
1) Hypsilophodon sp.
2) Theropod sp. (1)
3) Theropod sp. (2)
4) Theropod sp. (3)
Nienazwane:
1) Massospondylid spokrewniony z Lufengosaurus (tzw. Prosauropod sp.)
2) Hadrozauryd odkryty przez Jima Martina w 1998
3) 4-metrowy iguanodontyd odkryty w 1999
4) Nodozauryd odkryty przez Olivero, Scasso i Rinaldi w 1986
5) ?Diplodokoid „Wampy”
Ostatnio zmieniony 7 października 2007, o 15:49 przez Sebastian, łącznie zmieniany 23 razy.
-
- Permski synapsyd
- Posty: 669
- Rejestracja: 23 lipca 2006, o 09:37
- Imię i nazwisko: Krzysztof Lichota
- Lokalizacja: okolice Poznania
- Tomasz
- Kredowy tyranozaur
- Posty: 2172
- Rejestracja: 30 października 2006, o 15:16
- Lokalizacja: Międzychód
Dinozaur??w prawdopodobnie by??o r??wnie du??o jak na innych kontynentach ale tak ma??o znaleziono. Jednym z powod??w jest to ??e farmerzy zatrzymywali ko??ci dla siebie, lub wog??le nie przejmowali siĂ? znalezioskiem siĂ? znaleziskiem i przechodzili obojĂ?tnie...Sebastian pisze:Mimo, i?? Australia jest obszarem prawie tak wielkim jak Stany Zjednoczone, to obfituje ona w bardzo ma??Ă? i za zwyczaj ma??Ă? ilo??ciĂ? skamienia??o??ci dinozaur??w.
- Krzysztof
- Triasowy silezaur
- Posty: 962
- Rejestracja: 14 marca 2006, o 15:30
- Imię i nazwisko: Krzysztof
- Lokalizacja: Bydgoszcz
Klimat w Antarktydzie by?? kiedy?? zupe??nie inny ni??, teraz. Australia jak i Antarktyda by??y po??Ă?czone w jeden wsp??lny kontynent a rozdzieli??y siĂ? ostatecznie dopiero przed 40 milionami lat. Tak ??e, dinozaury mog??y wedrowaĂ? w poszukiwaniu po??ywienia a za nimi podĂ???a??y teropody.
Dilong a tym teropodem jest jaki?? Allosauridae.
Dilong a tym teropodem jest jaki?? Allosauridae.
- Dino
- Administrator
- Posty: 4006
- Rejestracja: 13 marca 2006, o 20:45
- Imię i nazwisko: Łukasz Czepiński
- Lokalizacja: Warszawa
- Kontakt:
Re: [ARTYKU?Â] Dinozaury z Australazji i Antarktydy
Po za tym:Sebastian pisze: Gatunki zamieszkujĂ?ce AntaktydĂ?:
Antarctopelta oliveroi
Hipsylophodon sp. (nomen dubium)
Cryolophosaurus elliotti/
Elvisaurus, Ankylosaurus sp., Prosauropod sp.
Mo??e warto te?? wspomnieĂ? o dw??ch formacjach z Antarktydy?
Formacja Falla (Cryolophosaurus ellioti)
Formacja Santa Marta (Antarctopelta oliveroi, Ankylosaurus sp.)
- Sebastian
- Jurajski allozaur
- Posty: 1336
- Rejestracja: 2 lipca 2006, o 13:32
- Imię i nazwisko: Sebastian Oziemski
- Lokalizacja: Harlow, Essex, UK
Poprawione. Czy wiadomo ju?? co?? o tym allozauroidzie http://sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f ... 59JBS1.DTL
Rekonstrukcje i fotosy z ekspedycji:
http://sfgate.com/c/pictures/2004/02/27 ... rs27gr.jpg
http://sfgate.com/c/pictures/2004/02/27 ... vis_ap.jpg
http://sfgate.com/c/pictures/2004/02/27 ... o-illo.jpg
Rekonstrukcje i fotosy z ekspedycji:
http://sfgate.com/c/pictures/2004/02/27 ... rs27gr.jpg
http://sfgate.com/c/pictures/2004/02/27 ... vis_ap.jpg
http://sfgate.com/c/pictures/2004/02/27 ... o-illo.jpg
- Tomasz Singer
- Jurajski allozaur
- Posty: 1587
- Rejestracja: 24 września 2007, o 09:44
- Lokalizacja: Warszawa
W kwestji dinozaurĂłw z Australii to prawdopodobnie miaĹo byÄ przy Serendipaceratops i Fulgurotherium nomen dubium co w przypadku tego drugiego pierwsze sĹyszÄ. Natomiast jesli idzie o AntarktykÄ to dinozaur, ktĂłry okreĹlany byĹ jako hipsilofodon, moĹźe byÄ bardziej rozaawansownym ornitopodem. Czekamy caĹy czas na jego opis. Bo coĹ o nim ostatnio przycichĹo.
- Daniel Madzia
- Jurajski allozaur
- Posty: 1609
- Rejestracja: 15 marca 2006, o 12:39
- Lokalizacja: Třinec, Česká republika
- Kontakt:
Re: [ArykuĹ] Dinozaury z Australii i Antarktydy
"Fragilis" pisze sie z jednym "l".Sebastian pisze:Allosaurus fragillis
- Daniel Madzia
- Jurajski allozaur
- Posty: 1609
- Rejestracja: 15 marca 2006, o 12:39
- Lokalizacja: Třinec, Česká republika
- Kontakt:
-
- Ordowicki bezszczękowiec
- Posty: 57
- Rejestracja: 18 maja 2009, o 13:49
- Dawid Mika
- Jurajski allozaur
- Posty: 1016
- Rejestracja: 23 maja 2008, o 15:49
- Lokalizacja: Górny Śląsk